Жақында АҚШ-қа жасаған сапары кезінде Қасым-Жомарт Тоқаев Қазақстанның АҚШ Президентінің бітімгершілік бастамаларын, оның ішінде Орта дәлізді (орта дәліз, Транскаспий халықаралық көлік бағыты немесе ТХКБ – ред.) одан әрі дамытуға ықпал етуі мүмкін «Трамптың халықаралық бейбітшілік пен өркендеуі үшін бағытын» (TRIPP) қолдайтынын мәлімдеді.
Қазақстан аумағы арқылы барлығы сегіз халықаралық дәліз өтеді, бұл Қазақстанды «Бір белдеу, бір жол» бастамасының орталық хабына және Қытай, Еуроодақ және Орталық Азия үшін негізгі транзиттік әріптеске айналдырып отыр. Орта дәліз – бұлардың ішіндегі ең серпіндісі, 2024 жылы ол арқылы транзит 62% - ға өсіп, 4,5 млн тонна жүкке жетті. ТХКБ Қытай, Қазақстан, Каспий теңізінің акваториясы, Әзірбайжан, Грузия және Еуропа елдері арқылы өтеді. Орта дәліздің ұзындығы 11 мың км-ден асады.
Грузия аумағында маршрут батыс бағытқа қарай үш бөлікке бөлінеді.
Сарапшылардың пікірінше, Орта дәліз аймақ елдері үшін стратегиялық маңызға ие, өйткені одан басқа балама жоқ. Бұл дәліздің жұмыс істеуі Мұхит бағытындағы баға белгілеудің қалай жүретініне де байланысты. Бағалар жоғары болған кезде, ТХКБ арқылы ағындар, сондай-ақ Солтүстік дәліз көтеріледі, Мұхит бағалары төмендеген кезде бұл қызметтерге сұраныс төмендейді.
Сала сарапшылары Орта дәліз геосаяси оқиғаларға байланысты сұранысқа ие болғанына назар аударады және теміржол тасымалы Қытай-Еуропа бағыты бойынша жүктерді жеткізудің ең жылдам тәсілі болып қала беретінін атап көрсетеді. Қазақстан әлеуеті әлі толық ашылмаған инфрақұрылымға ие, деп сенімді мамандар.
ТХКБ Қазақстан мен бүкіл өңір үшін стратегиялық маңызы бар инвестициялар үшін перспективалы бағыт деп аталады. Орта дәліз бойынша бірқатар ірі инфрақұрылымдық жобалар, оның ішінде шетелдік капитал мен халықаралық қаржы институттарының қатысуымен жүзеге асырылып жатыр.
Айта кету керек, 2024 жылдың қаңтарында Брюссельдегі (Бельгия) форумда Еуроодақ Орта дәліздің транзиттік инфрақұрылымын жақсарту үшін 10 миллиард еуро инвестициялайтыны туралы жарияланды. Бұл ЕО бірінші кезеңде Орталық Азияның бес еліне бөлген инвестиция көлемі. «Транскаспий халықаралық көлік бағыты» халықаралық қауымдастығының алдын-ала бағалауы бойынша, бұл соманың кем дегенде үштен бірі қоймалық жылжымайтын мүлікке жұмсалады: 2027 жылға дейін 3,5 миллиард еуро.
Осы жылдың қазан айында Қазақстанның 2035 жылға дейін көлік дәліздерін дамытуға 23 млрд доллардан астам қаржы салатыны хабарланды. Автожол секторын дамытуға 16,7 млрд доллар немесе 71,7%, теміржол секторына – 4,2 млрд доллар (18%) инвестиция салу жоспарлануда. Сондай-ақ 1,5 млрд доллар (6,4%) Каспийдегі теңіз порттары мен флотты, оның ішінде ТХКБ негізгі мультимодальды торабы – Құрық халықаралық сауда портын дамытуға бағытталатын болады. Логистикалық орталықтарды, шекарадан өту пункттерін және әуежайлардың жүк терминалдарын дамыту жобалары 0,9 млрд долларға бағаланды (3,9%).
2025 жылдың қазан айында «Самұрық-Қазына» ҰӘҚ» АҚ мен Әзірбайжанның AZCON көлік-коммуникация холдингінің Орта дәлізді бірлесіп дамыту үшін ынтымақтастық туралы меморандумға қол қойғаны белгілі болды. Келісім Каспий теңізінде Baku Shipyard Баку кеме жасау зауытында салынатын жаңа RoPax класты паромдарды пайдалану мүмкіндігін қарастырады. RoPax класындағы паромдар – бұл жолаушылар мен көліктерді бір уақытта тасымалдай алатын заманауи кемелер, деді қорда.
Жалпы, 2024 жылдың қорытындысы бойынша Қазақстан арқылы транзиттік тасымалдардың жалпы көлемі 34,6 млн тоннаны құрады, бұл 2023 жылмен салыстырғанда 7,1%-ға артық (32,3 млн тонна). Бұл көрсеткішті 2029 жылға қарай 67 млн тоннаға дейін және 2035 жылға қарай 100 млн тоннаға дейін ұлғайту жоспарланып отыр, деп хабарлады Көлік министрлігі 2025 жылы қыркүйекте.
Анықтама. 2013 жылғы 7 қарашада «Қазақстан темір жолы» ҰК АҚ (ҚТЖ), «Әзірбайжан темір жолдары» ЖАҚ, «Грузия темір жолы» АҚ басшылары Астанада «Жаңа Жібек жолы» екінші халықаралық көліктік-логистикалық бизнес-форумы шеңберінде ТХКБ дамыту жөніндегі үйлестіру комитетін құру туралы келісімге қол қойды.
Орта дәлізге жүк ағынын ұлғайту үшін 2014 жылғы ақпанда ТХКБ дамыту жөніндегі үйлестіру комитеті құрылған болатын, оның бастапқы құрамына: «Грузия темір жолы» АҚ, «Ақтау халықаралық теңіз сауда порты» ҰК АҚ, ҚТЖ, «Әзірбайжан темір жолдары» ЖАҚ, «Әзірбайжан Каспий теңiз параход шаруашылығы» ЖАҚ, «Баку халықаралық теңіз сауда порты» және «Батуми теңіз порты» ЖШҚ.
2016 жылғы желтоқсанда ТХКБ дамыту жөніндегі үйлестіру комитетінің қатысушылары Қазақстан, Әзірбайжан, Грузия «Транскаспий халықаралық көлік бағыты» халықаралық қауымдастығын құру туралы шешім қабылдады, ол 2017 жылы ақпанда өз жұмысын бастады.